دکتر محمدامین ریاحی
(۱۳۸۸-۱۳۰۲)
محمدامین ریاحی از سال ۱۳۲۷ که آغاز کار او در فرهنگ بود، دبیر و رئیس دبیرستانهایی در قم، گرگان، قزوین و تهران و رئیس دانشسرای گرگان بود. از ۱۳۳۵ به مدت پنج سال عضو هیئت مؤلفان لغت‌نامه دهخدا بود. طی دهه ۱۳۳۰ علاوه بر تصدی سمت‌هایی در وزارت فرهنگ سابق، عضو هیئت مدیره جامعه لیسانسیه‌های دانشسرای عالی بود.
در ابتدای سال ۱۳۴۰ عهده‌دار مدیرکلی وزارت فرهنگ شد، و در مدت سه سال در پرتو تجربه‌هایی که طی سال‌های تدریس دبیرستانی از وضعیت نابسامان کتابهای درسی داشت، طرح سامان‌دهی و یکنواخت‌سازی کتابهای درسی دبیرستانی را بنیاد نهاد. هدف این طرح، خارج ساختن کتابهای درسی از میدان رقابت ناسالم ناشران و مؤلفان، قرار دادن کار تألیف و چاپ کتابهای درسی دبیرستانی در اختیار وزارت فرهنگ، و تهیه کتابهای درسی دبیرستانی با کیفیت مناسب بود. طرح کتابهای درسی با وجود مخالفت‌ها و دخالت‌های گسترده ناشران و مؤلفان ذینفع در تهیه و چاپ کتابهای درسی، طی چند مرحله به اجرا درآمد، و نهایتا با تأسیس سازمان کتابهای درسی وابسته به وزارت فرهنگ در سال ۱۳۴۲ برای تالیف کتابهای درسی جدید، موجبات ارتقای کیفیت آموزش دبیرستانی را فراهم آورد.دکتر ریاحی ضمن چند مقاله در ماهنامه آموزش و پرورش در همان سال و بعدها در مقاله‌ای با عنوان ماجرای کتابهای درسی (۱۳۷۷) شرحی از اقدامات خود در وزارت فرهنگ را در آن دوره آورده است
دکتر محمدامین ریاحی طی سال‌های بعد عهده‌دار چندین سمت فرهنگی از جمله رایزنی فرهنگی ایران در کشور ترکیه و تدریس در دانشگاه آنکارا، استادی دانشگاه تهران، دبیرکلی هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور، نیابت ریاست فرهنگستان ادب و هنر ایران، ریاست دانشکده هنرهای دراماتیک، ریاست بنیاد شاهنامه فردوسی، مشاور وزیر فرهنگ و هنر، و وزارت آموزش و پرورش شد. در پایان سال ۱۳۵۷ به خواست خود از خدمات دولتی بازنشسته شد واز آن پس از شرکت در مجامع یا هرگونه همکاری با دستگاهها و بنیادهای دولتی یا غیردولتی خودداری کرد
در سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۴ سمت دبیرکلی هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور را به عهده داشت. طی این دوره علاوه بر تجدید ساختار کتابخانه‌های عمومی کشور، طرح‌های مربوط به احداث سیصد کتابخانه عمومی جدید در سراسر کشور را تهیه و به تصویب رساند. از دیگر اقدام‌های ماندگار مدیریت او در آن دوره، تهیه و اجرای طرح حمایت از مؤلفان و ناشران توسط دبیرخانۀ هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور بوده است که در چارچوب آن کتابهای جدید ناشران برای کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور خریداری می‌شود
از مشهورترین تألیفات دکتر محمدامین ریاحی می‌توان به «سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی»، «گلگشت در شعر و اندیشه حافظ»، «تاریخ خوی» و «زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی» اشاره کرد که از نظر اصالت و دقت نظرهای ابرازشده مورد توجه ادب‌شناسان قرار داشته است. آثار دکتر محمدامین ریاحی در حوزه شناسایی و تصحیح متون کهن فارسی، و کوشش‌های او در این زمینه همچون «مرصادالعباد»، «شش فصل»، «تاریخ عالم‌آرای نادری» و «نزهة‌المجالس» علاوه بر آن‌که راهگشای پژوهندگان متون فارسی از نظر روش تحقیق و تصحیح بوده، با توجه به یافته‌های تحقیقی ارائه‌شده در مقدمه‌ها و تعلیقات همواره مورد استفاده و استناد پژوهشگران در حوزه‌های ادب و تاریخ و فرهنگ ایران قرار داشته‌است
از میان متون تصحیح‌شده توسط دکتر ریاحی، مرصادالعباد تألیف نجم‌الدین رازی که پایان‌نامۀ دکتری او بود و در سال ۱۳۵۲ به چاپ رسید، از همان زمان از جانب صاحب‌نظران به‌عنوان یک اثر معیار در زمینۀ نقد و تصحیح متون شناخته شد. متن مرصادالعباد علاوه بر آن که یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین متون تصوف بوده است، و مشتمل بر اطلاعات تاریخی و اجتماعی باارزشی است، به دلیل ارزش‌های ادبی آن، از متون عمدۀ فارسی به شمار می‌رود. متن مرصادالعباد تصحیح‌شدۀ ریاحی طی دهۀ بعد در دوره‌های لیسانس زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌های ایران به‌صورت متن درسی درآمد. ترجمه‌هایی از همین متن مرصادالعباد به زبان‌های دیگراز جمله به انگلیسی (توسط حامد الگار) و عربی انتشار یافته است
فصل مهمی از فعالیت‌های علمی و پژوهشی دکتر محمدامین ریاحی مربوط به شاهنامه و فردوسی بوده است. بنیاد شاهنامه فردوسی بنابر طرح پیشنهادی وی به وزارت فرهنگ و هنر تأسیس شد و او علاوه بر تهیه اساسنامه بنیاد شاهنامه، از ابتدای تشکیل بنیاد در سال ۱۳۵۰ عضویت هیئت امنای آن را داشت. در سال ۱۳۵۴ جانشین مجتبی مینوی در سمت ریاست علمی بنیاد شد. از آن هنگام تا زمان توقف فعالیت در پایان سال ۱۳۵۷ فعالیت‌های بنیاد شاهنامه در زمینه گردآوری نسخه‌های خطی شاهنامه و ویرایش و انتشار بخش‌هایی از متن شاهنامه شتاب بیشتری یافت.در آبان ۱۳۵۶ به دعوت او نخستین مجمع علمی بحث در باره شاهنامه با حضور تعدادی از محققان برجسته در بندرعباس تشكيل شد که برگزیده‌ای از گفتارهای این مجمع تحت عنوان شاهنامه‌شناسی سال بعد منتشر شد. دکتر محمدامین ریاحی در سال ۱۳۶۹ موجبات تجدید چاپ شاهنامه ژول مول را که هنوز از ویرایش‌های معتبر شاهنامه به شمار می‌آمد فراهم آورد و مقدمه‌ای جامع بر آن نوشت. در مقاله «سال‌شماری زندگی فردوسی و سیر تدوین و تكمیل شاهنامه» که در سال ۱۳۷۱ انتشار یافت برپایه اشاره‌های موجود در متن‌های كهن به زندگی فردوسی و نیز با تكیه بر بیت‌هایی از شاهنامه سال‌شماری دقيقی از رویدادهای زندگی فردوسی تا آنجا كه منابع امكان می‌داد فراهم آورد. چندی بعد در ۱۳۷۲ یكی از مهمترین پژوهش‌های او «سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی»، مجموعه نوشته‌های كهن درباره فردوسی، شاهنامه و نقد آنها» منتشر شد. در این اثر مرجع، وی با بررسی منابع قدیم فارسی آنچه را با زندگی فردوسی پیوند دارد، همراه با بررسی انتقادی و به ترتیب تاریخی، آورده است. مقدمه جامع این كتاب که خود رساله‌ای در فردوسی‌شناسی است، پرتوهای تازه‌ای بر زندگی فردوسی می‌افكند و دربردارنده آگاهی‌های بسیاری درباره آفريننده شاهنامه است. اما مشهورترین کوشش دکتر ریاحی در راه شناخت شاهنامه و فردوسی، تألیف كتاب «فردوسی: زندگی اندیشه و شعر او» است که اولین بار در ۱۳۷۵ انتشار یافته و به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران بهترین اثر عمومی در معرفی فردوسی و شاهنامه است
از سال ۱۳۱۸ که اولین مقاله به قلم محمدامین ریاحی در مجله ارمغان به چاپ رسید، طی بیش از شصت سال مقاله‌های تحقیقی متعددی از او در نشریه‌ها، و نیز در یادنامه‌های بزرگان ادب و فرهنگ معاصر ایران منتشر شد. گزیده‌ای از این مقاله‌ها با عنوان چهل گفتار در ادب و تاریخ و فرهنگ ایران در سال ۱۳۷۹ به چاپ رسید
در سال ۱۳۳۷ دکتر محمدامین ریاحی ضمن مقاله‌ای که در مجله یغما انتشار داد، مدفن فراموش‌شده شمس تبریزی را در شهر خوی بازشناسی کرد و طی تحقیقات بعدی با ارائه شواهد تاریخی قطعی، واقع بودن مدفن شمس تبریزی را در این محل به اثبات رساند. از آن پس مزار شمس تبریزی در خوی توسط غالب محققان شناخته شد، و بازسازی محوطه تاریخی مزار شمس تبریزی از دهه ۱۳۷۰ در دستور کار مسئولان قرار گرفت
دکتر محمدامین ریاحی در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۸ در ۸۶ سالگی در تهران درگذشت
فهرستی از کتابهای منتشرشده از دکتر محمدامین ریاحی
دیوان رشید یاسمی (گردآوری)، ۱۳۲۶ ابن سینا
جهان‌نامه، تألیف محمد بن نجیب بکران (تصحیح)، ۱۳۴۲ ابن سینا
داستانی به نام کتاب درسی، تاریخچه کتابهای درسی در ایران و گزارش اصلاح آن (تألیف) ۱۳۴۲
مفتاح‌المعاملات، تألیف محمد بن ایوب طبری (تصحیح)، ۱۳۴۹ بنیاد فرهنگ ایران
نفوذ زبان و ادبیات فارسی در قلمرو عثمانی (تألیف)، ۱۳۵۰ امیرکبیر
مرصادالعباد، تألیف نجم‌الدین رازی (تصحیح)، ۱۳۵۲ بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ سیزدهم انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۸۷
گزیدهٔ مرصادالعباد (تصحیح)، ۱۳۶۱ چاپ نوزدهم علمی ۱۳۸۸
رتبة‌الحیات، تألیف خواجه یوسف همدانی (تصحیح)، ۱۳۶۲ توس
رسالة‌الطیور، تألیف نجم‌الدین رازی (تصحیح)، ۱۳۶۲ توس
عالم‌آرای نادری، تألیف محمدکاظم مروی (تصحیح)، ۱۳۶۲ چاپ سوم علمی ۱۳۷۷
نزهة‌المجالس، تألیف جمال خلیل شروانی (تصحیح)، ۱۳۶۶ چاپ دوم علمی ۱۳۷۵
کسایی مروزی، زندگی، اندیشه و شعر او (تألیف)، ۱۳۶۷ چاپ دوازدهم علمی ۱۳۸۶
گلگشت در شعر و اندیشه حافظ (تألیف)، ۱۳۶۷ چاپ دوم علمی ۱۳۷۴
سفارتنامه‌های ایران، تاریخ روابط پانصدساله ایران و عثمانی (تألیف)، ۱۳۶۸ توس
زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی (تألیف)، ۱۳۶۹ پاژنگ
معرفة‌الاسطرلاب معروف به شش فصل، به‌ضمیمهٔ عمل‌و‌الالقاب، تألیف محمد بن ایوب طبری (تصحیح)، ۱۳۷۱ انتشارات علمی و فرهنگی
تاریخ خوی، سرگذشت سه‌هزارساله منطقه شمال‌غرب ایران (تألیف)، ۱۳۷۲ چاپ دوم طرح نو ۱۳۷۸
سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، مجموعه نوشته‌های کهن در باره فردوسی و شاهنامه و نقد آنها (تألیف)، ۱۳۷۲ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۸۲
بگشای راز عشق، گزیده کشف‌الاسرار میبدی (تصحیح)، ۱۳۷۳ سخن، چاپ دوم ۱۳۷۵
فردوسی: زندگی، اندیشه و شعر او (تألیف)، ۱۳۷۵ طرح نو، چاپ چهارم ۱۳۸۷
پایداری حماسی (مجموعه مقالات)، ۱۳۷۹ مروارید
چهل گفتار در ادب و تاریخ و فرهنگ ایران (مجموعه مقالات)، ۱۳۷۹ سخن
جهان‌نامه، تألیف محمد بن نجیب بکران (تصحیح)، ۱۳۴۲ ابن سینا
داستانی به نام کتاب درسی، تاریخچه کتابهای درسی در ایران و گزارش اصلاح آن (تألیف) ۱۳۴۲
مفتاح‌المعاملات، تألیف محمد بن ایوب طبری (تصحیح)، ۱۳۴۹ بنیاد فرهنگ ایران
نفوذ زبان و ادبیات فارسی در قلمرو عثمانی (تألیف)، ۱۳۵۰ امیرکبیر
مرصادالعباد، تألیف نجم‌الدین رازی (تصحیح)، ۱۳۵۲ بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ سیزدهم انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۸۷
گزیدهٔ مرصادالعباد (تصحیح)، ۱۳۶۱ چاپ نوزدهم علمی ۱۳۸۸
رتبة‌الحیات، تألیف خواجه یوسف همدانی (تصحیح)، ۱۳۶۲ توس
رسالة‌الطیور، تألیف نجم‌الدین رازی (تصحیح)، ۱۳۶۲ توس
عالم‌آرای نادری، تألیف محمدکاظم مروی (تصحیح)، ۱۳۶۲ چاپ سوم علمی ۱۳۷۷
نزهة‌المجالس، تألیف جمال خلیل شروانی (تصحیح)، ۱۳۶۶ چاپ دوم علمی ۱۳۷۵
کسایی مروزی، زندگی، اندیشه و شعر او (تألیف)، ۱۳۶۷ چاپ دوازدهم علمی ۱۳۸۶
گلگشت در شعر و اندیشه حافظ (تألیف)، ۱۳۶۷ چاپ دوم علمی ۱۳۷۴
سفارتنامه‌های ایران، تاریخ روابط پانصدساله ایران و عثمانی (تألیف)، ۱۳۶۸ توس
زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی (تألیف)، ۱۳۶۹ پاژنگ
معرفة‌الاسطرلاب معروف به شش فصل، به‌ضمیمهٔ عمل‌و‌الالقاب، تألیف محمد بن ایوب طبری (تصحیح)، ۱۳۷۱ انتشارات علمی و فرهنگی
تاریخ خوی، سرگذشت سه‌هزارساله منطقه شمال‌غرب ایران (تألیف)، ۱۳۷۲ چاپ دوم طرح نو ۱۳۷۸
سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی، مجموعه نوشته‌های کهن در باره فردوسی و شاهنامه و نقد آنها (تألیف)، ۱۳۷۲ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم ۱۳۸۲
بگشای راز عشق، گزیده کشف‌الاسرار میبدی (تصحیح)، ۱۳۷۳ سخن، چاپ دوم ۱۳۷۵
فردوسی: زندگی، اندیشه و شعر او (تألیف)، ۱۳۷۵ طرح نو، چاپ چهارم ۱۳۸۷
پایداری حماسی (مجموعه مقالات)، ۱۳۷۹ مروارید
چهل گفتار در ادب و تاریخ و فرهنگ ایران (مجموعه مقالات)، ۱۳۷۹ سخن
